در این مقاله تلاش می شود میان «هرمنوتیک» به عنوان نظریه و راهی برای تفسیر متن، و «تحلیل گفتمان» به عنوان نظریه سازوکار شکل گیری و ساخت معنا در بافت های مختلف ارتباط برقرار شود. به این منظور، پس از مرور دیدگاه های مربوط به آن ها در هرمنوتیک و تحلیل گفتمان، عناصر تشکیل دهنده اصلی هر تفسیری معرفی و توصیف خواهد شد و با ارایه مثال هایی نشان داده خواهد شد که هر کدام از این عناصر تشکیل دهنده یا سازنده معنایی در گفتمان های متفاوت می تواند در تفسیری که از متن در ذهن خواننده (خوانشگر یا مفسر) شکل می گیرد تاثیر بگذارد. به طور کلی می توان این عناصر سازنده و تاثیرگذار بر معنا و تفسیر متن را در چهار عنوان کلی ارایه کرد: 1- متن؛ 2- بافت (بافت بلافصل، بافت کلان)؛ 3- تولید کننده (مولف)؛ 4- فهمنده (بازتولید کننده/ تفسیرگر).

تفسیر مناهج البیان از تفاسیر شاخص کلامی در عصر حاضر است که در آن، مولف با تکیه بر آیات و روایات، مباحث عمیق کلامی متنوعی را در حوزه کلام اسلامی و کلام شیعی عرضه کرده است. در حوزه نخست، مباحث اعتقادی در محور مبدا و معاد، جبر و اختیار، خیر و شر، حکمت بعثت و نبوت، وحی و اعجاز و ماهیت آنها به چشم می خورد که در بسیاری از موارد، مخاطب این مباحث، منکران خدا و مخالفان پیامبران هستند. اما در حوزه دوم، مباحث مورد اعتنای شیعه و از همه مشخص تر حقوق و شخصیت اهل بیت (ع) در قرآن، و امامت و ولایت امیرالمومنین (ع) موضوع تحقیق و بررسی مفسر قرار گرفته است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

روش تفسیر قرآن به قرآن، یکی از روش های معتبر و کارآمد در تفسیر قرآن است، با این حال، از آسیب هایی که پیوسته آن را تهدید می کند، گرفتار شدن در دام تفسیر به رای است، چنانکه برخی از مفسران بزرگ و نامدار نتوانسته اند از آن رهایی یابند. این پژوهش، کوشیده است با بررسی نمونه هایی از تفسیر الجامع لاحکام القرآن، اثر مفسر مشهور اهل سنت، قرطبی، نشان دهد که پیش فرض های کلامی مفسر، تا چه اندازه در روش تفسیری قرآن به قرآن وی موثر بوده است. با بررسی های به عمل آمده، آشکار می شود که قرطبی برای اثبات دیدگاه های کلامی خود، برخی از ضوابط مهم تفسیری را نادیده گرفته است و یا از روش تفسیری قرآن به قرآن به شکل نامطلوبی استفاده کرده است.

یکی از مسایل مهم و چالش برانگیز در زمینه هستی شناسی و به ویژه درباره موضوع خداشناسی، تبیین چگونگی صدور کثرات از واحد یا همان «خلقت» و پیدایش موجودات است. در پاسخ به این مسیله بنیادین، عرفا، فلاسفه و متکلمین مسلمان، نظریات و تفاسیر متعدد و متنوعی را به میان آورده اند که در مواردی کاملا متفاوت و بلکه متعارض با یکدیگر بوده است. صرف نظر از نظریه عرفا که تحت عنوان «تجلی» یا «ظهور» مطرح شده و البته خارج از بحث ماست، فلاسفه به «نظریه صدور» یا «فیض» قایل شده، و متکلمان نیز «نظریه ابداع» یا همان «خلق از عدم» را ارایه داده اند. در این بین، یکی از قواعد عقلی و فلسفی که با دو نظریه اخیر ارتباطی وثیق دارد در حدی که پذیرش یا رد آن تاثیر مستقیم در اخذ نظریات مربوط به خلقت بر جای می گذارد، قاعده «معطی الشیء لا یکون فاقدا له» می باشد. ازهمین رو، مسیله نوشتار حاضر عبارت است از بررسی صحت یا نادرستی قاعده فوق و همچنین تبیین ربط آن با دو نظریه «صدور» و «ابداع» در تفسیر خلقت. در این تحقیق، ابتدا قاعده «معطی الشیء. . . » به مثابه مبنای عقلی نظریه صدور در نظر گرفته شده، و در گام بعدی برای اثبات آن سه دلیل اقامه گشته است. در ادامه، نظرات مخالفین قاعده مزبور، طرح و سپس یک به یک نقد و رد شده و نهایتا با تکیه بر درستی و اتقان این قاعده، «نظریه فیض فلسفی» اثبات، و «نظریه ابداع کلامی» مورد مناقشه و ابطال واقع گردیده است.

هر چند به نظر می رسد آیه «انی ‏جاعل ‏‏فی‏ الارض ‏خلیفه» در سوره بقره تنها طلیعه و مقدمه داستان‏ خلقت‏‏‏‏‏‏‏‏ حضرت‏‏‏ ‏آدم علیه السلام است، لکن این آیه مشتمل بر نکات ‏‏‏‏‏‏‏‏تفسیری ‏کلامی ‏ارزشمندی است که برخی از آنها از دیرباز به اجمال و پراکنده در آثار علمی ‏فریقین به ویژه امامیه بیان شده ولی هیچ گاه تبیین نشده است.‏ ‏‏‏‏‏‏نوشتار حاضر بر آن است تا ابعاد تفسیری کلامی این ‏‏‏‏‏آیه را در میراث‏‏ علمی امامیه و اهل ‏‏‏‏‏‏سنت، مورد بررسی قرار‏‏‏‏‏‏‏‏ گیرد؛ ابعادی همچون هدف از آفرینش خلیفه در زمین، لزوم ‏‏‏‏وجود خلیفه در زمین و ضرورت ‏‏‏‏‏‏‏‏نیاز به امام، تقدم‏‏‏‏ وجود خلیفه بر دیگران، اختصاص تعیین‏‏‏‏ خلیفه به خداوند، لزوم ‏‏‏‏عصمت‏‏‏ خلیفه و امام و غیرهم. این موارد مهمترین مباحث‏‏ کلامی است که برخی از محدثان و مفسران متکلم با استناد به آیه مذکور به آنها اشاراتی داشته اند. در آثار علمی اهل ‏‏‏‏‏‏سنت نیز در خصوص این ‏‏‏‏‏‏آیه، تنها به مباحث‏‏ معدودی همچون عصمت‏‏‏ ملائکه، علم یکی از شروط خلافت، و برتری ‏‏آدم علیه السلام بر ملائکه اشاره‏‏‏ شده که این‏‏‏‏‏‏ استفاده اندک از آیه، ناظر به تفاوت مبانی ‏‏‏‏‏‏‏کلامی‏ اهل‏ ‏‏‏‏‏سنت با امامیه در موضوع‏‏‏‏ امامت است. پاسخ به دیدگاه اسماعیلیه در خصوص تعارض غیبت امام با «قرار دادن ‏خلیفه در زمین» و نیز اشاره به استفاده فقهی برخی از فقیهان‏ امامی و اهل ‏‏‏‏‏‏سنت از این ‏‏‏‏‏‏آیه در خصوص مشروعیت ‏‏‏‏‏‏‏قضاوت و تعلق ‏‏‏‏‏زمین به خلیفه خدا از دیگر مباحث ‏‏مطرح ‏‏‏شده در این ‏‏‏‏‏‏نوشتار به شمار می آید.

سرآغاز دین، معرفت خداوند است که اوصافش به کامل ترین شیوه در قرآن بیان شده است. قرآن نیز به عنوان اصلی ترین منبع معرفت شناختی دینی، مورد قبول همه مسلمانان است. تلاش برای بدست دادن قواعد و ضوابط تفسیر کلام خداوند، سبب تدوین علوم ادبی در زبان عربی گردید؛ و مفسران، این علوم را اساس و مبنای تفسیر آیات قرآن قرار دادند. مکاتب کلامی و متکلمان، در مقام اثبات آراء گوناگون، به اصول ادبی استناد کرده و از آیات واحد، عقاید مختلفی را استنباط می کنند، به گونه ای که با مبانی فکری آنها سازگار باشد. در تحلیل ادبی آیات صفات خداوند، دیدگاه های مختلفی همچون حمل بر حقیقت یا مجاز، کنایه، مشاکله، حذف و ... وجود دارد که مقایسه تحلیل های ادبی مفسران با گرایش های فکری آنان، می تواند بیانگر میزان پایبندی آنها به مبانی فکریشان باشد. مقاله حاضر به بررسی تاثیر پیش فرض های کلامی مفسران در تحلیل ادبی آیات صفات پرداخته است.

مفسران شیعه، معتزله و اشعری، همواره در طول تاریخ تفسیر قرآن کریم، از پیش فرض های کلامی خود آگاهانه و یا ناآگاهانه، تأثیر پذیرفته اند. یکی ازاین موضوعات، مسئله امکان، یا عدم امکان رزق حرام است. برای بازپژوهی این موضوع تفسیری، لازم است به روش مطالعه تاریخی، ابتدا ریشه های تاریخی ورود این موضوع به تفسیر قرآن، دقیقاً روشن شود. سپس، با استفاده از ابزارهای دانش زبان شناسی؛ مانند ریشه شناسی و معناشناسی، به فهم جدید و قابل اعتمادی از رزق دست یافت. بررسی تاریخ اسلام نشانگر آن است که، مسئله تصرف حرام در اموال مسلمانان، به ویژه در ارزاق عمومی توسط عثمان بن عفان، یکی از مهم ترین دلایل قتل وی بوده است. در قرن دوم هجری، این مسئله به یک موضوع منازعه جدی کلامی، بین دو گرایش شیعی و اشعری تبدیل شده است. در این مقطع تاریخی، تلاش شده است، تصرف حرام در اموال مسلمانان، توسط خلیفه سوم، با استفاده از نظریه عدالت صحابه، جبر و استناد به قرآن، توجیه شود. ریشه شناسی و تبیین حوزه معنایی «رزق» نشان می دهد، در قرن دوم و سوم هجری، هیچ کدام از کتب تفسیری و همچنین مؤلفان کتب لغت، به دلیل تأثیرپذیری از این منازعه جدی، به مفهوم ریشه ای این واژه نپرداخته اند. ریشه شناسی رزق نشان می دهد، مفهوم احسان و شفقت، یکی از مفاهیم محوری واژه رزق است. تبیین حوزه معنایی رزق نیز نشان می دهد، رزق در قرآن کریم به معنای هدیه است و نمی تواند در مورد مال حرام کاربرد داشته باشد. استفاده از این روش، مستندات جدید و قابل اعتمادی از قرآن کریم را در بطلان دیدگاه امکان رزق حرام، ارایه می کند. تازه های تحقیق 1. نتیجه گیری بررسی تفاسیر قرآن کریم، به روش تاریخی نشانگر، تأثیر پیش فرض های کلامی مفسران، با گرایش های مختلف کلامی است. پیش فرض ها، اطلاعاتی است که مفسر بر اساس آنها اقدام به تفسیر می کند. این پیش فرض ها ممکن است، سبب فهم صحیح یا سوء فهم از یک متن گردد. درباره حیطه و میزان تأثیر این پیش فرض ها بر فهم مفسر، دیدگاه های مختلفی وجود دارد. برخی به کلی معتقدند، نمی توان از این نوع پیش فرض ها رهایی یافت. برخی رهایی ازآن را تا حدی ممکن می دانند، و برخی دیگر بر این باورند که می توان به صورت کلی با آموزش و خودسازی از تأثیر این پیش فرض ها جلوگیری کرد. مسئله امکان یا عدم امکان رزق حرام، یکی از موضوعات اختلافی در تفاسیر شیعه و اهل سنت است که پیش فرض عدالت صحابه، سبب شده است تا اشعری ها، به امکان رزق حرام نظر دهند. توجه تفصیلی به تاریخ اسلام و مسئله قتل عثمان بن عفان و مستندات تاریخی مفهوم رزق در سده نخستین، می تواند علت تاریخی این تفسیر را روشن سازد؛ زیرا در هنگام محاجه مسلمانان با عثمان بن عفان، به خاطر تصرف حرامش در ارزاق مسلمانان، به آیه 59 سوره یونس استناد شده است. ولی در زمان حکومت معاویه، با پیدایش فرقه عثمانیه اقدامات مهمی در راستای توجیه خطاهای مسلّم این خلیفه صورت گرفته است. همین موضوع سبب پیدایش تفسیر کلامی دامنه داری از مسئله رزق حلال و حرام در تفاسیر نیز شده است. اشاعره قایل به امکان این رزق هستند و شیعه و معتزله قایل به عدم امکان هستند. هر دو گروه نیز قول خود را مستند به مفهوم لغوی واژه رزق کرده اند. اشاعره رزق را به «کل ما انتفع به من الحیوان» و شیعه به معنای «کل ما انتفع به الحیوان و لا مانع له من المحذور» گرفته اند. درحالی که هیچ کدام از دو معنای یاد شده، معنای ریشه ای و دقیق واژه رزق نیست. برای رهایی ازاین پیش فرض ها، از دو ابزار ریشه شناسی و معناشناسی در واژه رزق بهره برده شد. واژه معادل رزق در کتاب مقدس، واژه رقة، به معنای هدیه و بخشش از روی احسان و شفقت است. واژگان هم ریشة رزق، مانند زقّ، به معنای پرنده ای که با نوک به جوجه خود غذا می دهد. و واژه رقّ به معنای رحمت و دلسوزی را نشان می دهد. یکی از مفاهیم ریشه ای در واژه رزق، مفهوم احسان و دلسوزی است. چیزی که هیچ کدام از مفسران در فهم واژه رزق به آن دقت نکرده اند. تبیین اجمالی حوزه معنایی رزق در قرآن کریم، نشان می دهد، رزق نوعی از هدیه است که خداوند به بندگان خود، با شرایط و ویژگی های خاص هدیه، عطا می کند. حال اگر مسئله امکان رزق حرام به عنوان پرسشی مطرح شود، پاسخ آن است که این خطا در تفسیر متکلمان، از ناحیه عدم ارایه مفهوم دقیقی از واژه رزق به وجود آمده است. بنابراین، به دو دلیل نمی توان رزق را شامل مال حرام دانست. نخست آنکه، به گفتة خود اشعریون، رزق هرآن چیزی است که مورد انتفاع واقع شود، و بی تردید مال حرام نفعی ندارد؛ بلکه ضرر مهمی دارد و آن خسران حقیقی و عذاب آخرت است. دوم آنکه، رزق باید ازروی رحمت و دلسوزی داده شود. رزق، ازروی فضل و رحمت خداوند است؛ مالی است که سبب رشد جسمانی و هدایت انسان می گردد. این درحالی است که نمی توان مال حرام را از روی دلسوزی به کسی عطا کرد. تقابل معنایی رزق با متاعی که که کفار از آن بهره مند می شوند، در آیة 131 سورة طه، می تواند نشانگر آن باشد به این معنا که رزق نمی تواند مال حرام باشد. این آیه به عنوان یک استدلال زبانی، می تواند پس از این، در این موضوع مستند مفسران قرار گیرد. همچنین روشن شد، مفسران اشعری در استناد به آیه 6 سوره هود، در بحث امکان رزق حرام، سیاق آیات پیشین و پسین را در نظر نگرفته اند. این آیه نشانگر، وجود قابلیت دریافت رزق در همه انسان هاست که با نوع عملکرد خود می توانند از رزق بهره مند، یا محروم باشند. بنابراین، می توان گفت، با استفاده از ابزارهای دانش زبان شناسی می توان تا حد زیادی از تأثیر پیش فرض های کلامی در تفسیر جلوگیری کرد.